Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyetinin İlânı
12 Kasım 1933 tarihinde Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, Kaşgar şehrinin Könci (Göncü) mahallesinde halkın ve milli askerlerin coşkulu gösterileri ve tekbir sesleri arasında Ayyıldızlı Gökbayrak göklere çekilerek ilan edildi. Bu tarihteki merasimde hükümet üyeleri halka tanıtıldı, anayasa ilan edildi ve devlet marşı okundu. Ayrıca, Milli Meclis kuruldu ve ünlü şair ve eğitimci Kutluk Şevki’nin sorumluluğunda “Yeni Hayat” adında resmi bir gazete yayımlandı. Bu gazetede hükümetin teşkili, hükümet açıklaması ve Milli Marşı ilan edildi.
12 Kasım 1933 tarihi, Hicri takvime göre 135. yılın 7. ayının 4. gününe tekabül eder. Bu tarih, Türklerin devlet kurma geleneğine uygun olarak kazanılan zaferin bir ifadesi olarak seçildi. Doğu Türkistan’ı 17 yıl boyunca tam bir ortaçağ despotu gibi yöneten genel vali diktatör Yang, 7 Temmuz 1928 tarihinde öldürüldü. Çin işgal sistemi altında Doğu Türkistan’da uzun yıllar süren karışıklıklar ve darbeler yaşandı. Doğu Türkistan halkı, işgalcilere karşı mücadele etmek ve ülkelerini kurtarmak için ayaklanma ve kutsal cihad ilan etti.
Ayaklanma hareketi, ilk olarak Gaziyane Kumul şehrinde Salih Dorga ve tecrübeli bir savaşçı olan Hoca Niyaz Hacı’nın liderliğinde 1931 yılının ilk baharında başlatıldı. Kısa sürede Kumul ve çevresindeki işgalcilerden temizlendi. Ardından, 6 Ocak 1933 tarihinde Turfan halkı, Muhiti kardeşlerin liderliğinde şehirdeki Çin garnizonunu basarak Turfan’ı Çinliler’den kurtardı. Turfan Milli Kuvvetleri, General Mahmut Muhitti’nin komutasında batıya doğru ilerleyerek Korla, Karaşehir ve Uşak şehirlerini de kurtardı.
28 Şubat günü, güneydeki Hoten vilayeti halkı ünlü bir din adamı olan Muammed Emin Buğra ve kardeşlerinin önderliğinde Hoten’i fethetti. Hoten Milli Kuvvetleri, Kargalık, Poskam, Yarkent gibi şehirleri Çinliler’den kurtardıktan sonra Kaşgar’a doğru ilerledi. Doğu ve güneyden Kaşgar’a doğru ilerleyen Milli Kuvvetler, Kaşgar’ın eski şehrini Çinliler’den kurtaran Albay Timur Beğ ile birleşti. Kaşgar, tarihten beri Doğu Türkistan’ın medeniyet, ekonomi ve dini merkezi olarak kabul edilmekteydi. Tüm siyasi güçler, kendi iradelerinin bu şehirde tezahür edeceğine inanıyorlardı.
Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin ilanıyla, Türk’ün devlet kurma geleneğine uygun bir şekilde, binlerce şehidin kanının dökülerek kazanılan zafer taçlandırılmak istenmiştir. Kulca Kadısı Sabit Damolla, Buhara ve Kazan medreselerinde tahsil görmüş, Sovyetler Birliği, Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan ve Hindistan gibi ülkeleri gezip incelemelerde bulunmuş ve dünyadaki gelişmeleri analiz ederek siyasi fikirleriyle Milli Kuvvetlere yön vermiştir. Sabit Damolla, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’ni ilan etme kararı için tüm milli liderleri bir araya getirdi.
