Hoca Niyaz
Hakkında
Hoca,Niyaz Hacı,Doğu Türkistanlı mücahit ve devlet adamlarındandır. 1300 H. yılında Kumul Prensliğine bağlı, Taraatı adındaki bir dağ köyünde doğdu. 1911 yılında Kumul şehrinde, Timur halife adındaki bir mücahidin liderliğindeki ayaklanmada büyük başarılar gösterdiğinden Kumul Prensi Şah Maksut tarafından Muhafız kıtası komutanlığına tayin edildi. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti‘nin Kasım 1933’teki kuruluşundan cumhuriyetin 1934 yılındaki teslim oluşuna kadar bu kısa ömürlü cumhuriyetin ilk ve tek başkanı olmakla hatırlanır.
1931 yılında artan, işgalci Çin baskısına karşı, meşhur Kumul ayaklanmasını başlattı. Aynı yıllarda, Turfan’da Mahmut Muhiti ve kardeşleri, Hoten’de Mehmet Emin Buğra Beğler, Altay’da Şerifhan Töre, Tohsun’da Tohti Beğ, Yerkent’te Abdullah Nur Ahmet ve Sabit Damolla’nın liderliklerinde başlatılan büyük ayaklanmalar sonucu, 12.11.1933’de merkezi Kaşgar’da olan Doğu Türkistan Cumhuriyeti İlan edildi.
Hoca Niyaz Hacı Kaşgar’da toplanan Doğu Türkistan Milli Kurultayınca, Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhurbaşkanı seçildikten sonraki ilk işi, Türkiye’den Doğu Türkistan Cumhuriyetinin kurulduğunu bildirmek ve yardım istemek oldu.
Doğu Türkistan Halkını uyandırmak ve bağımsızlığın korunması fikrini halk’a anlatmak için Doğu Türkistan şehirlerinde geziler yaptı. Birkaç kazada tutunabilen işgalci Çin birlikleri, Rus’lardan aldıkları bütün yardımlar sayesinde bu genç hükümete saldırdılar.
Hoca Niyaz Han, düşmanlarının bu avantajına karşı, silah almak için bir kaç devlet’ten istekte bulunmuşsa da, bu isteği yerine getirilmedi. Zor durumda kalan Hoca Niyaz Hacı silah almak İçin Sovyet Rusya’ya baş vurdu, Rus’larla yapılan silah alımı müzakerelerini bizzat kendisi idare etmek üzere bir heyet ile birlikte Doğu Türkistan’ın Rus hudut karakolu Ergaştam’a gitti. 50 kg. Altın karşılığında silah almak için antlaşma yaptı. Fakat Rus’lar geleneksel iki yüzlü politikalarını uyguladılar. Ve kendisine İhanet ederek, taahüt ettiği silahları göndermediler.
Doğu Türkistan’da birkaç kazada hükümranlığını sürdüren Çinli askeri Vali Şenğ Si Say, bu ayaklanmayı bastırması için Ruslardan yardım istedi. Neticede Ruslar; tayyare, tank ve zırhlarla mücehhez onbinlerce askeri Doğu Türkistan’a göndererek bu ayaklanmayı bastırdı ve kurulan Milli Hükümeti dağıttı. Daha sonra bir Rus kuklası olan General Şenğ, Si Say, Rusların direktifi ile başta Hoca Niyaz Hacı olmak üzere 300.000 kişiyi tevkif etti. Gene Hoca Niyaz Hacı başta olmak üzere 100.000 kişiyi şehit etti. Hoca Niyaz, son sözleri olarak şunları söyledi: “Bu idam hükmü bana göre yeni birşey değildir. Aslında Urumçi’ye geldiğim günde ölmüştüm. Öleceğim, ama halkım yaşamaya devam edecektir Sonradan anlaşıldığına göre,
Hoca Niyaz Hacı, Rus’ların direktifi ile hareket etmekte olan General Şin-Şi-Şey tarafından, hile ile tutuklandı. 1942 yılına kadar çeşitli işkencelere maruz bırakıldıktan sonra, 1942 senesi Nisan ayında zehirli gaz ocaklarına atılmak suretiyle öldürülmüştür
